De misvattingen binnen de wetenschappelijke wereld van de sanitaire techniek

Zuiveren om het milieu te beschermen: juist of fout ?

Deze titel zal misschien menig lezer verbazen. We aanvaarden allemaal zonder enige kritiek de heersende gedachte dat lozing van een goed gezuiverd water alleen maar positief kan zijn voor het milieu.

Laat ons eens een sterk vervuilde rivier door lozing van afvalwater uit stedelijke riolen onder de loep nemen. Het installeren van een zuiveringsstation lijkt dan de gepaste oplossing, omdat het een veel properder water in de rivier zal lozen. De rivier is op die manier « gered » en alles in onze (vervuilde en gezuiverde) wereld is weer rozengeur en maneschijn.

Maar alles hangt natuurlijk af van wat we ons als doel stellen. Als het doel is om de rivier (een klein beetje) properder te maken, zonder rekening te houden met de andere  milieu-effecten, dan is de klassieke optie de juiste. Het probleem is dat de natuur en het milieu die ons omringen één geheel vormen dat veel méér omvat dan enkel het aquatische ecosysteem. Menselijke activiteiten hebben op vandaag een dermate grote impact op het milieu dat het een illusie is te denken dat deze impact beperkt blijft tot  dat ene milieu-aspect: de kwaliteit van rivierwater.

De klassieke zuivering van afvalwater houdt door zijn beperkte doelstellingen geen rekening met een hele reeks effecten die zich voordoen vóór en na de waterzuivering. Aangezien een duurzaam waterbeheer een globale visie vereist, is een ruimere analyse van sanitaire technieken noodzakelijk. Het is daarom wenselijk dat men zich tot doel stelt om de milieu-impact van huishoudelijke activiteiten m.b.t. water te minimaliseren [1]. Binnen deze nieuwe visie is het makkelijk aan te tonen dat de zuivering van stedelijk afvalwater zoals men ze vandaag toepast, zijn rol van duurzame waterbeheerswijze niet meer vervult.

De huidige sanitaire techniek in een impasse?

Hoe komt het dat de wetenschap van de sanitaire techniek in een soort impasse beland is ? De huidige situatie is het resultaat van het samengaan van een aantal sociale, psychologische en vooral economische factoren die hun oorsprong hebben in het ontstaan van de moderne steden.

Sanitaire techniek is als wetenschap gegroeid uit de zorg om de gezondheidsrisico’s weg te nemen die voortvloeien uit het gebrek aan afvalwaterbeheer in de steden. De plaatsing van een rioleringsnet was de eerste stap op deze weg.

In die tijd (eerste helft 20e eeuw), werd er nauwelijks zwart water geproduceerd.  De meerderheid van de bevolking gebruikte latrines die zich aan het eind van de koer of van de tuin bevonden. Uit die tijd stamt de uitdrukking « naar de koer gaan ». De inhoud van deze onwelriekende latrines werd geregeld door land- en tuinbouwers opgehaald om de gronden te bemesten [2].

In het begin kregen de riolen dan ook vrijwel enkel grijs (zeep-) water te verwerken, zonder zwart water (fecaal water). De toenmalige ingenieurs konden dus simpelweg het gebruikte huishoudelijke water afvoeren, zonder dat ze het in waterlopen hoefden te lozen, waar het problemen kon veroorzaken. Zij plaatsten dus riolen met openingen, wier belangrijkste rol het was om het water de grond te laten indringen, en dus niet om het water naar een rivier te transporteren. Deze pragmatische en milieuvriendelijke aanpak was tevens goedkoper dan de aanleg van hermetisch gesloten riolering.

De situatie veranderde volledig met de veralgemening van spoeltoiletten. Deze nieuwe werkelijkheid heeft de samenstelling van het verzamelde rioolwater radicaal gewijzigd. Met het zwart water hebben organische stikstof en dito fosfor hun intrede gedaan. Op dit moment is 98% van de stikstof in het stedelijk afvalwater afkomstig van onze wc’s. Stikstof is één van de sleutelelementen van de vervuiling, maar evenzeer van de biosfeer. Men heeft daarom beslist om het stedelijk afvalwater zo goed mogelijk te zuiveren.

Deze nieuwe situatie heeft drie gevolgen:

De vernietiging van de stikstofhoudende organische stof uit onze ontlasting onder het mom van zuivering en het onttrekken ervan aan de biosfeer. Het gevolg is de verstoring van de natuurlijke stikstof-, koolstof-, fosfor- en watercycli.

Het vrijkomen van organische stikstof in de vorm van nitraat en van organische fosfor in de vorm van fosfaat, die in de natuur allebei vervuiling veroorzaken [3].

De verstoring van de waterhuishouding in de gronden die van rioolstelsels voorzien zijn.

In het begin zijn deze gevolgen compleet aan de aandacht van zowel wetenschappers als technische experts ontsnapt. De eerste problemen doken op met de vervuiling van waterlopen. Met de komst van het spoeltoilet en de uitbreiding van de steden was er een gevoelige stijging van het volume aan in rivieren geloosd stedelijk afvalwater, met alle gekende gevolgen van dien.

In die tijd hadden wetenschappers nog niet zoveel oog voor interactie binnen de biosfeer. Een directe oplossing, op korte termijn, met name de zuivering van water, leek hen redelijk. Ze beseften niet dat zuivering niet meer is dan een behandeling van symptomen en dat de oplossing op lange termijn erin zou bestaan terug te keren naar de bron van het kwaad. In de klassieke sanitaire techniek heeft de keuze voor zuivering een aantal basisparadigmata voortgebracht die in de loop van de jaren regelrechte dogma’s zijn geworden. Het gaat om volgende bedenkelijke paradigma:

Het aanpakken « tegen elke prijs » van de vervuiling is een prioritaire bezigheid geworden.

De milieu-impact van de klassieke benadering

Van zodra men de milieu-impact van de klassieke zuivering onderzoekt, worden de nadelen ervan blootgelegd. In onze analyse hebben we drie fundamentele fouten van de klassieke aanpak zoals die door iedereen aanvaard wordt, naar voren gebracht.

De eerste fout: de klemtoon op de zuiveringsprestaties

De eerste fout vloeit voort uit de manier van beoordelen van technieken, waarbij in de eerste plaats de zuiveringsprestaties naar waarde geschat worden, terwijl alle andere aspecten (of toch bijna alle) genegeerd worden.

Men heeft uit het oog verloren dat de bedoeling van zuivering de bescherming van het leefmilieu moet zijn. Van zodra we die bedoeling voor ogen houden bij de beoordeling van technieken, dan moet men ook met andere aspecten rekening houden die tezamen wat ik zou noemen de leefmilieuprestaties bepalen. Deze moeten onder meer beoordeeld worden aan de hand van criteria zoals:

• Het energieverbruik voor zuivering, voor de productie van eventuele reagentia, voor het transport en de verwerking van slib, alsook voor het onderhoud van de installaties.
  
• De geur- en lawaaihinder van machines en vervoersmiddelen voor het slib.
  
• De milieu-impact voor verwerking en verwijdering van slib.
  
• De hoeveelheden stikstof die via het gezuiverde water en ook via het slib in het milieu terechtkomen. Deze hoeveelheid moet worden uitgedrukt in kg minerale stikstof per jaar en per inwoner-equivalent.
  
• De hoeveelheid tensio-actieve stoffen (detergenten) die in het water geloosd worden, uitgedrukt in gram per jaar per inwoner-equivalent. Daaraan moeten nog de residuen van geneesmiddelen toegevoegd worden die vaak in gezuiverd water terug te vinden zijn, ook te verrekenen per jaar en per inwoner-equivalent.
  
• De mate van verstoring van de waterhuishouding op de plaats waar zuivering doorgaat en van de waterloop waarin het gezuiverde water terechtkomt.
  
• De biologische waarde van de stikstofhoudende organische stof afkomstig van zwart water (als potentiële humus), vernietigd en gemineraliseerd door het zuiveringsproces.

Sommige van deze elementen komen voor in milieu-impactstudies. Toch wordt het laatste criterium (de biologische waarde van menselijke mest), dat verreweg het belangrijkste is, altijd genegeerd. Zelfs al zou men erkennen dat een zuiveringssysteem het milieu niet vervuilt, noch door gezuiverd water noch door geloosd slib, wat uiterst onwaarschijnlijk is, is het feit dat men de menselijke fecale biomassa onttrekt aan het humusvormingsproces van onze bodems, op zich al reden genoeg om de klassieke zuivering te bestempelen als een niet-duurzame techniek voor het beheer van water en milieu. Men moet steeds voor ogen houden dat het onttrekken van de fecale biomassa aan onze bodem slechts één luik is van de problematiek van het globale biomassabeheer, dat van vitaal belang is voor onze toekomst op deze planeet. Door het niet benutten van fecale biomassa kan die andere biomassa, nl. die van de plantencellulose, niet meer in de bodemvormingscyclus ingeschakeld worden. Alleen de juiste verbinding van deze twee types van biomassa, de ene rijk aan stikstof, de andere aan koolstof, kan het voortbestaan van onze voedselproductie garanderen (na het olietijdperk), zonder de essentiële evenwichten in de biosfeer in het gedrang te brengen.

Deze redenering brengt ons bij de tweede fout van de klassieke aanpak.

De tweede fout: het negeren van de grote natuurlijke cycli

Men blijft de impact van de bestaande sanitaire technieken negeren op de grote natuurlijke cycli zoals de cycli van water, koolstof, stikstof en fosfor.

Het moet onderstreept worden dat het verzamelen via riolen van stedelijk afvalwater ook de watercyclus beïnvloedt. Het water gebruikt door stads- of agglomeratiebewoners wordt onttrokken aan onze (vooral ondergrondse) drinkwatervoorraden. Als men dan het verbruik per gezin in rekening brengt, dan ontstaat voor een hele stad dagelijks een waterstroom die overeenkomt met het debiet van een rivier. In het geval van grote steden verstoort deze toevloed aan water het waterregime van de betrokken streek in verschillende mate. Het onttrekken van water uit de grondwaterreserves en het transport doorheen de riolen naar rivieren is eigenlijk een soort kortsluiting van de watercyclus.

Zwart water vervoert zo’n 80 à 100 kg organische stof per jaar per persoon. Het bevat ongeveer 5 kg stikstof en ongeveer 1 kg organische (metabolische) fosfor. De klassieke zuivering zorgt enkel voor bio-oxidatie van deze stoffen. Het gedeelte koolwaterstof zal dus omgezet worden in water en koolstofdioxide, terwijl de organische stikstof en fosfor aan het einde van de zuivering zullen omgezet worden in nitraten en fosfaten [4].

De vervuiling door nitraten en fosfaten is echter maar een klein probleem in vergelijking met de vernietiging die plaatsvindt van de organische stof. De fout die men maakt is dat men de vuilvracht van zwart water gelijkstelt met afval waar men zich liefst zo rap mogelijk van ontdoet. In werkelijkheid vormt de organische stof afkomstig van onze keuken, onze ontlasting en die van onze dieren, een kostbare grondstof die integraal deel uitmaakt van de grote natuurlijke cycli. De biologische waarde van de tenietgedane organische stof onder het mom van zuivering is onnoemelijk veel groter dan het voordeel dat men haalt uit de klassieke zuivering. Daarom heb ik sedert het begin van de jaren 1990 de volgende wet geformuleerd:

Met de huidige stand van aftakeling van de biosfeer, kunnen we ons de luxe niet meer permitteren om de fecale biomassa onder het mom van zuivering verloren te laten gaan [5]. De vernietiging ervan draagt ook bij aan de toename van de waterproblemen overal ter wereld.

In dit verband halen de verdedigers van de klassieke zuivering volgende argumenten aan, die na analyse echter een heel andere realiteit blootleggen:

1. « De hoeveelheden water die verplaatst worden afkomstig van huishoudens zijn verwaarloosbaar in vergelijking met de waterstromen in de natuur. De verstoring van de waterhuishouding door rioolwater is dus klein. »
   In tegenstelling tot bovenstaande bewering, is de verstoring van de waterhuishouding helemaal niet verwaarloosbaar in de grote steden en in dichtbevolkte gebieden, zeker op streekniveau. Stedenbouwkundigen beginnen dit te beseffen en bevelen aan minder oppervlakken te verharden. Zelfs in de nabijheid van autowegen legt men regenwaterbekkens aan om de effecten van afvloeiend water te verminderen. Het waterdebiet voortgebracht door de inwoners van een stad is ongeveer dat van een kleine rivier. De oplossing van het probleem ligt in het gedeeltelijk beheersen van het afvloeiend water als onderdeel van een ecosanitaire aanpak. Daaraan kan ook het integrale gebruik van regenwater worden toegevoegd. Alle juist gedimensioneerde waterputten van een stad samen vormen een gigantisch regenwaterreservoir.
   
   
2. « De hoeveelheid organische stof in menselijke mest is ook verwaarloosbaar in vergelijking met het geheel aan stoffen in de biosfeer. »
   Verre van, want de menselijke biomassa overstijgt die van de meeste diersoorten op aarde. De gebonden stikstof (in de vorm van kostbare organische verbindingen) in de menselijke mest vertegenwoordigt op vandaag meer dan 40% van de stikstof die in de mondiale landbouw wordt gebruikt. Deze verhouding zal nog toenemen met de toename van de bevolking. Het is dus niet verstandig om die organische componenten onder het mom van zuivering te vernietigen.
   
   
3. « De tertiaire zuivering verhindert vervuiling door nitraten en fosfaten. »
   In werkelijkheid werkt de tertiaire zuivering, die de stikstof (en de fosfor) uit het water moet halen, slechts op een 10% van de stikstof die de installatie binnenkomt. Deze komt voort uit de secundaire zuivering. 90% bevindt zich in het slib. Hoofdzaak is de stikstofbalans van de zuivering nauwkeurig te onderkennen.

De derde fout: de ontkenning van de impact van lozingstechnieken

Men blijft ook maar ontkennen dat lozingstechnieken van water in het milieu een grotere leefmilieu-impact hebben dan de zuiveringstechnieken zelf.
De fout ligt bij het lozen van gezuiverd water in oppervlaktewateren, in plaats van het in de bodem te doen sijpelen of het naar een natte zone te sturen zonder afvoer (of met zeer trage afvoer). Dit heeft uiteraard meerdere gevolgen:

1. de aftakeling van de kwaliteit van onze waterlopen (ondanks de zuivering);
   
2. de buitensporige verhoging van de kosten voor behandeling;
   
3. het aan de kant schuiven van eenvoudige, doeltreffende en goedkope sanitaire technieken [6].

Aquatische ecosystemen zijn gevoelig aan de minste vervuiling. Men mag niet vergeten dat de bodem een opmerkelijk zuiverend vermogen heeft, vooral in de rizosfeer. Deze vaststelling mondt uit in het derde principe van de ecosanitaire techniek.

Nog een fout, voortvloeiend uit de voorgaande, is het vergelijken van de impact op het leefmilieu van zuivering met het lozen van niet gezuiverd afvalwater in rivieren. Een dergelijke eenzijdige beoordeling draait natuurlijk uit in het voordeel van zuivering. Men krijgt echter een heel ander beeld wanneer men de niet-lozing van gebruikt water in rivieren vooropstelt volgens de principes uiteengezet in het hoofdstuk over de zes principes van de ecosanitaire methode.

Andere gebreken inherent aan klassieke zuiveringssystemen

De klassieke zuiveringssystemen vertonen ook andere ernstige tekortkomingen:

1. De korte verblijftijd van slechts enkele uren van het te zuiveren water in de installaties is ontoereikend om de moleculen af te breken, noch van detergenten, noch van residuen van geneesmiddelen die zich nog in de ontlasting bevinden. Als deze dan in een rivier geloosd worden, dan vormen deze organische verbindingen, zelfs in kleine concentraties, een ernstige bedreiging voor het waterleven [7]. Zo wordt het steeds moeilijker om van oppervlaktewater drinkwater te maken.
   
   
2. Bij zware regenbuien komt een aanzienlijke hoeveelheid water in het zuiveringsstation terecht. In zo’n geval wordt de vuilvracht die zich aanvankelijk in het riool en in het zuiveringsstation bevond, zonder behandeling in de opnemende rivier geloosd. Het ontdubbelen van riolering is een oplossing die echter weer extra kosten met zich brengt. Zoals we zullen zien in het hoofdstuk over TRAISELECT in de stad zal de ontdubbeling van het vergaarsysteem binnen de ecosanitaire methode veel doeltreffender zijn op het gebied van milieuvriendelijkheid.
   
   
3. De klassieke zuivering verwijdert de bacteriële inhoud van het zwart water niet. Vóór lozing in een oppervlaktewater waarin gezwommen wordt, moet het gezuiverde water ontsmet worden (vierde behandeling). Wanneer men de gegevens van de medische bio-elektronica kent, begrijpt men dat ontsmetting de elektrochemische en biologische eigenschappen van het opnemende water ingrijpend verandert. Door de bacteriën te doden creëert men een biologisch onevenwicht, maar vooral een niet te verwaarlozen gezondheidsrisico voor de baders.

En zuivering door planten?

Als men het heeft over zuivering van zwart water door planten, dan is de ecobalans hiervan nauwelijks gunstiger dan die van de klassieke zuivering. Deze zogenaamde  « alternatieve » systemen zijn aan exact dezelfde principes onderhevig als de klassieke zuivering. Ook zij doen de organische stof in het water teniet en de zuiveringsprestaties ervan zijn vergelijkbaar. Het composteren van zuiveringsplanten, voor zover men die al toepast, betekent een extra stap in de solaire cyclus, met veel verlies ten opzichte van directe compostering van het effluent van ecologische toiletten [8]. Van zodra men geen zwart water meer produceert, wordt zuivering door planten volkomen nutteloos, zelfs schadelijk. In droge streken betekent verdamping door planten een ontoelaatbaar verlies aan water. Alle afvalwater (grijs water) moet ofwel in de bodem sijpelen (om de grondwaterstand aan te vullen), ofwel gebruikt worden voor het bevloeien van teelten. Dit laatste is alleen mogelijk zonder risico op vervuiling of voor de gezondheid als het grijs water afzonderlijk behandeld wordt. Gaat het om zwart water, dan is de knoeiboel compleet: verspilling en verlies aan water en aan biomassa voor de landbouw (om nog maar te zwijgen over de vervuiling van het oppervlaktewater).

Sanitaire techniek versus belangengroepen

Gezien het gekende ontoereikende karakter van de klassieke zuivering, kan men zich terecht de vraag stellen waarom men koppig en koste wat het kost vasthoudt aan de klassieke zuivering ten nadele van technieken die de vervuiling aan de bron willen aanpakken. Het lijdt niet de minste twijfel dat objectieve onderzoekers allang alternatieve technieken voor waterbeheer zouden ontwikkeld hebben. De oorsprong van het probleem ligt bij de economische en financiële belangen die gepaard gaan met het behoud van de huidige technieken.

Er heeft zich immers een hele industriële en economische sector ontwikkeld op basis van de (foutieve) paradigmata die hierboven beschreven werden. Door de toename van de vervuiling zijn er voor het weer proper maken van rivieren een aanzienlijke hoeveelheid economische en menselijke middelen ingezet. Daardoor werden preventietechnieken die de vervuiling aan de bron aanpakken aan de kant geschoven ten voordele van de vergaar-en zuiveringstechniek – een oplossing om te genezen eerder dan te voorkomen. Algemeen kan men nochtans stellen dat preventie altijd minder kost dan remediëring; alleen levert het niet zoveel winst op.

Om markteconomische redenen is het collectief vergaren en zuiveren tot buiten de stedelijke centra verspreid, tot zelfs in landelijk gebied waar deze technieken naast milieutechnisch ook economisch niet te verantwoorden zijn.

Collectieve sanitaire infrastructuur : antidemocratische beslissingen

Het mechanisme waarlangs beslissingen inzake de sanitaire infrastructuur genomen worden, is van de democratische weg afgedwaald. Leveranciers van installaties worden immers nauw betrokken bij beslissingen die, in principe, enkel politiek verkozenen toekomen. Als het gaat over openbare werken en verwervingen, dan legt de wetgever regels op zodat leveranciers geen invloed kunnen uitoefenen op de besluitvorming. Deze wetgeving werd en wordt niet gevolgd als het gaat over de plaatsing van riolering en het toekennen van contracten voor zuiveringsstations. Sanitaire deskundigen die rechtstreeks of onrechtstreeks met bedrijven in verbinding staan, zetelen in beleidscommissies omtrent sanitaire infrastructuur. In sommige gevallen maken de deskundigen in commissies geen deel uit van de bedrijfswereld, maar van de universitaire (wat in de praktijk op hetzelfde neerkomt). Soms omzeilt men het probleem door zogezegde « openbare » waterbeheersmaatschappijen in het leven te roepen waar vooral het standpunt van de leveranciers overheerst als het over de keuze van technieken gaat. Om dan nog maar te zwijgen over de betrokkenheid van politiek verkozenen bij de marktactiviteiten van zuiverings- en waterdistributiebedrijven.

Als het over sanitaire aangelegenheden gaat, is de wetenschappelijke universitaire wereld financieel afhankelijk van grote bedrijven. Universitaire onderzoekslaboratoria kunnen vandaag niet meer om deze steun heen. Daardoor ook wordt het onderzoek door de geldschieters in de door hen gewenste richting gestuurd.

We zijn met z’n allen getuige van een samenloop van belangen waarbij basiskeuzes worden gemaakt aangaande sanitaire aangelegenheden :

1. Voorrang wordt verleend aan de bouw van collectieve installaties;
2. Alternatieve gedecentraliseerde technieken die vervuiling aan de bron voorkomen worden systematisch geweerd.

Zelfs de milieubewegingen hebben zich uiteindelijk bij deze samenloop van belangen aangesloten. Als gevolg van een gebrek aan globale visie hebben de groene jongens, die de industriële lobby’s in principe niet gunstig gezind zijn, zich verzoend met de zienswijze van de watermultinationals. Zij zijn de eersten om overal de plaatsing van riolering en collectieve zuivering te eisen.

Om de aandacht van de echte technische problemen af te wenden, heeft men op een handige manier de zuivering met behulp van planten als het enige valabele alternatief voorgesteld voor de klassieke zuivering. Niemand geeft er zich rekenschap van dat het bij deze vorm van zuiveren om exact dezelfde obsessie draait als bij de klassieke zuiveringsstations: zo goed mogelijk zuiveren, zonder zich om de gevolgen te bekommeren.

Het is interessant om het standpunt van de « andersglobalisten » inzake waterbeleid eens onder de loep te nemen. Deze mensen, van goede wil en met de beste bedoelingen, beseffen niet dat discussies rond thema’s zoals …

1. Het recht op toegang tot water voor iedereen;
2. Het ingaan tegen water als koopwaar;
3. Het « wereldwijde watercharter »

…niet doeltreffend zijn in de strijd tegen de waterproblemen in de wereld. Dat komt omdat deze discussies niet over de kern van het probleem gaan: de waterproblemen in de wereld hebben juist hun oorsprong in de verbreiding van technieken zoals die door watertechnici sterk aanbevolen en zelfs opgelegd worden. Het is typerend te moeten vaststellen dat men op grote internationale bijeenkomsten inzake waterbeleid over van alles praat, behalve over de essentie. Tot op heden heeft nog niemand de schadelijkheid (zowel ecologisch als economisch) van de collectieve zuivering en de gecentraliseerde waterdistributie overal ter wereld aan de kaak gesteld.

De oplossing : een nieuwe sanitaire methode

Wat is dan de oplossing voor een beter beheer van water in het algemeen, en van gebruikt water in het bijzonder ?

Eens men de grote principes en de technieken van de EAUTARCIE's versie van ECOSAN kent, wordt men zich bewust van de ongelooflijke mogelijkheden ervan: met inzet van zeer bescheiden economische en menselijke activa in vergelijking met de enorme middelen die vandaag worden aangewend, zou de mensheid volledig van zijn waterproblemen verlost kunnen zijn in minder dan twee generaties (50 jaar). De voorwaarde hiervoor is het verlaten van de vandaag opgelegde technieken en de vervanging ervan door andere, die zowel eenvoudiger, betrouwbaarder, goedkoper als doeltreffender zijn. Het merendeel van deze « alternatieve » technieken zijn op vandaag buiten de wet gesteld, of op z’n minst gemarginaliseerd.

EAUTARCIE’s ECOSAN beantwoordt, in tegenstelling tot het klassieke ECOSAN, aan de basisprincipes die de nieuwe paradigmata van de sanitaire beheerswetenschap uitmaken.

Onder de noemer « ecologisch sanitair beheer », bij gebrek aan een betere benaming, kan men richtlijnen vastleggen voor een wereldwijd duurzaam water- en biomassabeheer.
De nieuwe basisrichtlijnen worden uit de doeken gedaan in het hoofdstuk gewijd aan de basisprincipes van het ecologisch sanitair beheer, of de nieuwe paradigmata van de sanitaire wetenschap.

Om verder te lezen, ga naar het hoofdstuk over de zes principes van het ecosanitaire beheer.

BOVEN